Episode 18

Nalika J. Maetsuycker madeg dadi Gouverneur Generaal (tahun 1653 – 1678) jajahan darbèké Compagnie wis rada akèh.

Betawi lan wewengkoné, wiwit tahun 1619
Kutha Malaka lan wewengkoné, tahun 1641
Ambon, Kepulowan Bandha, Makasar, tahun 1667
Punto de Gale lan Legombo ing Ceylon, tahun 1658
Tlatah tlatahané pasisir Coro9mandel, lan Malabar, tahun 1661
Kejaba iku VOC. iya duwè kantor ing pasisiré sunglon Persi, ing Benggala, Siyem, Formosa lan Decima.
Saking jembaring jajahan lan kèhing kauntungan VOC. bisa sugih lan kuwasa.
Para aandeelhouder wis akèh banget bathiné, ngungkuli bathèn kang wis katemtokaké, iya iku 12,5%.
Ing tahun 1642 bagéyaning Bathi nganti mundhak tekan 50%, VOC. dadi ndedel, ing saantarané tahun 1630 lan tahun 1650 bisa tikel 3 utawa 4.
Kauntungané VOC. iku jalaran saka pranatan monopolie.
Marga saka monopolie mau VOC. bisa kulak murah lan yèn dodolan dilarang larangaké.
Upama bumbu crakèn: pangulaké pala sa”pun” terkadhang mung 7,5 sèn, pangedolé 3,5 rupiyah.
Pangulaké cengkèh sa “pun” 20 sèn, pangedolé sok 10 rupiyah.

Pangrehing VOC. (Bewindhebber) ing tanah Walanda kang diarah mung ngencengaké pranatan monopolie, ora susah njembaraké jajahan.
VOC. kudu ngedegaké loji loji manèh, awit VOC. kudu mung salugu dedagangan.
Balik pangrèhing VOC. ing Betawi karepe ngendhokaké monopolie.
Wong bumi kerep disuwunaké idin GG. Coen lan van Diemen prakara kamardikaning dedagangan, nanging para Bewindhebber ora mituruti.
Punggawané VOC. akèh kang wong asor lan ala, wuwuh wuwuh blanjané ana ing tanah Indhiya mung sathithik.
Blanja kawitan (asistèn = carik) mung 10 rupiyah, banjur mundhak 55 rupiyah (koopman) lan 75 rupiyah (opperkoopman) ing sasasiné.
Blanja sathithik mau tampané nganggo dicowok umpamané kanggo tetanggungan.
Kang mangkono iku njalari para penggawa padha dagang peteng utawa dagang colongan.
Ananging sarèhné dagangan VOC. nalika semana gedhé banget lan bathiné dudu sebaéné dai prakara klèruné pranatan monopolie apa déné tindaké para punggawa sing ora bener isih samun durung pati ketara.
Ing kawitané abad kang ping 18 jajahané VOC. akèh banget, apa manèh ana ing Tanah Jawa.
Jajahan lan panguwasané karajan Banten lan Mataram saya kalong kalong.

Betawi, Krawang tekan kali Indramayu, Priyangan tekan segara kidul; Semarang lan wewengkoné (tahun 1677), Cirebon wus ngaub marang VOC.
Tapel watesé jajahan Banten sisih wétan Cisédané. Jajahan VOC. mangétan tekan Cilosari lan Cidhonan (tahun 1705).
Ing tahun 1659 VOC. prajangjian karo Sultan ing Palembang, oleh idin ngedegaké bètèng ing bawahè.
Ing tahun 1667 VOC. ngedegaké loji ana ing Padhang.
Sawisé prajurit Walanda mitulungi marang para kawulané ratu Aceh, kang jajahané dhèk mauné ketug ing Indrapura (Sultan Iskandar Muda), VOC. ora mung katon gedhé panguwasané nanging iya katon sugih.
Kutha Betawi saya suwé saya gedhé lan asri, nganti diarani “Ratuning kutha ing bumi sisih wétan”.
Dadi ing jaman iku VOC. kaya kaya lagi mumbul mumbule.

Mungguh ing satemené senadyan gelaré kuwasa lan sugih banget, VOC. wis mundur, ngalamat arep bobrok.
Kasugihané saya kalong, malah terkadhang terkadhang uga nganti tuna, nanging kejaba para Bewindhebber ora ana kang ngerti, awit digawé wadi banget.
Para Bewindhebber enggoné awèh dividènd (anakaning andhil) marang para aandeelhouder isih ajeg akèh.
Dadi saya suwé bandhané VOC. saya suda.
Mungguh karepe para Bewindhebber enggoné ngrendhem wadi mau, supaya VOC. diaranana isih sugih lestaria diandel aja nganti kepatèn ubed.
Wasana ing tengahing abad 18, VOC. wis katandhegan utang 3 yuta.

Kang dadi jalaran sudané kasugihan VOC. warna warna, kayata:
1. Kèhing wragad VOC. kanggo peperangn, tansah kapeksa sediya
prajurit lan prau perang akèh.
2. Rèhné jajahan saya jembar, punggawa saya mundhak akèh,
anjalari undhaking wragad.
3. kauntungan laku dagang wis ora kaya wis ora kaya dhèk abad
kang kepungkur, awit akèh punggawa VOC. lan wong bumi
padha laku dagang peteng utawa dagang colongan, VOC.
enggoné mblanjani punggawané kesethithiken, dadi
punggawané mau kepeksa golèk kauntungan liya sarana
dagang peteng.
Déné wong bumi enggoné dagang colongan lelawanan wong
Inggris utawa bangsa manca liyané.
Marga saka malaking VOC. enggoné nindakaké monopolie,
wong bumi padha gelem nerak prajangjiané monopolie.
Rèhné wong bumi wis dadi mlarat marga saka pamèring VOC.
lan punggawané karajan Jawa, barang pedagangan saka
Europa mung sathirhik payuné.
4. VOC. enggoné dedagangan ana ing Europa kerep tuna banget,
marga dijori ing bangsa Inggris lan Prasman.

Rékané para Bewindhebber enggoné arep nututi kapitunané serana ngencengaké tindaking monopolie lan nglarangi dagang peteng.
Ewa déné sanadyan dagang peteng iku dilarangi banget kanthi ukuman abot, meksa saya ndadra, awit VOC. ora ngundhaki blanjané punggawané, lan pangulaké barang dedagangan kemurahen.
Ana réka dayané VOC. kang sakawit ndadèkaké kauntunganing VOC, dhéwé lan bangsa bumi, yaiku enggoné nganakaké wulu wetu liya, kayata: nila, lawé, secang (kanggo pulas). Kang akèh banget pametuné yaiku kopi.
GG. Zwaardekroon ngudi banget marang ajuning tanduran kopi mau (tahun 1718 – 1725).

Wiwit VOC. dagang kopi iku mauné saka rembugé P. van den Broecke, nalika isih ana ing Mokka (jajahan Arab).
Saya suwé kopi mau ana ing Europa saya payu.
VOC. enggoné kirim kopi weton Mokka menyang Amsterdam ing sataun tauné nganti 300.000 pun.
Bareng wong Turki ngengèl engèl wetuning dagangan kopi, VOC. nuli nyoba nandur dhéwé ana ing Tanah Jawa (tahun 1706).
GG. Zwaardekroon prajangjian lan wong bumi dikon nandur kopi, pametoné saben sadhacin bakal dituku 15 ringgit.
Wong bumi seneng atiné déné pituwasé mèmper, mulané iya saya maju panggarapé, Tanah Jawa saya akèh pametuné.
Nanging suwéning suwé VOC. saya sawenang wenang, regané kopi didhunaké nganti 1 dhacin mung diajèni 5 ringgit. Wong bumi banjur suda kamajuwané, wit kopi akèh kang ditegori.

Ing tahun 1721 Paréntah ing Betawi mèh baé kabilaèn, marga saka panggawéné Pieter Elberfeld, iya iku sawijining Walanda pranakan Jerman lan Jawa.
Pieter Elberfeld mau duwè sedya arep ngraman jalaran nalika patiné bapakné sapéranganing warisané dadi meliking Paréntah.
Pieter Elberfeld banjur ngirup bala dibantu wong Jawa, aran Kartadriya andhel andhelé Untung Surapati.
Ana bangsa mutihan kang ngojok ngojoki wong sarana andum jimat.
Karepe Pieter Elberfeld sakèhing Walanda bakal ditumpes, dinané ditemtokaké tanggal 1 Januari 1722.
Bareng ndungkap tumekaning wektuné, Paréntah Betawi lagi baé oleh warta. Pieter Elberfeld sakancané enggal ditukup; sawusé ngaku banjur dipatèni siya siya.
Endhasé Pieter Elberfeld dikethok, ditanjir ana ing regolé pekarangané dhéwé, omahè dirombak, pomahané disangaraké ora kena dienggoni ing wong.
Dhawuhé Paréntah katulis ing watu, tumekané saiki isih tetep mengkono.