Episode 23

1787 – 1820
Paku Buwana IV.
(Sinuwun Bagus)

1812 – 1814
Hamengku Buwana III
1814 – 1822
Hamengku Buwana IV.
(Sunan Jarot)
1814 – 1820
Diembani Paku Alam I

1813 Paku Alam I
(Pangéran Nata Kusuma)

Tanah Indhiya miturut dhawuhé Lord Minto, dipérang dadi 4 Gupermenan, yaiku Malaka, Sumatra pasisir kulon, Moloko, Tanah Jawa lan wewengkoné.
Gouvernement Tanah Jawa lan wewengkoné kang ngerèhaké Litenant Gouverneur (wakilé Gouverneur Generaal) Thomas Stamford Raffles, kabantu ing Adviseerende Raad, lide ana telu yaiku: Gillespie, wong Inggris, Cranssen lan Muntinghe, wong Walanda.
Raffles ngrembug banget marang prakara ing karajan karajan Jawa, nemtokaké wewenang Paréntah Inggris tumrap karajan karajan mau.
Nalika Tanah Jawa kabawah Inggris, ing Banten isi dahuru baé, jalaran Sultan sing ditetepaké Daendels ora disujudi ing kawulané.
Ing tahun 1813 Sultan Banten dirukun karo Raffles, kablanja 10.000 ringgit setahun, nanging jajahan Banten dijaluk.
Mengkono uga Sultan Cirebon tetepané Daendels iya mung diblanja tahunan, tanahè dadi duwèking Gupermen Inggris.
Nalika kang nyekel Tanah Jawa ganti Paréntah Inggris, Ngayogyakarta wis salin kang jumeneng Sultan Hamengku Buwana II (Sultan Sepuh), kang dilèrèhi Daendels, ngesur kepraboné Sultan Raja.
Sultan Sepuh mau ing sakawit ngréwangi wong Inggris anggoné ngluangaké wong Walanda, nanging olèhé tetulung mau mung kanggo sarana ngarah bisané tetep jumeneng Sultan manèh, dadi ora pisan marga saka tresnané marang Paréntah Inggris; sajatiné malah sengit uga.
Sultan sepuh ngudi banget marang pulihé kuwasaning keprabon kang wis disuda suda marang Daendles biyèn.
Ora lawas Crawfurd ngerti yèn Sunan Sala iya nedya mungsuh Paréntah Inggris.
Raffles tumuli teka nggawa wadya bala, Sultan Sepuh dibuwang menyang pulo Pinang (tahun 1812).
Sultan Raja ditetepaké manèh jejuluk Hamengku Buwana III, nanging jajahané kang sapérangan dijaluk Paréntah Inggris sarta bandhané Sultan Sepuh kurang luwih f 2 yuta, dianggep dadi barang jarahan.
Nalika pembedhahé kraton Ngayogyakarta, wong Inggris olèh pitulungan Pangéran Nata Kusuma.
Minangka ganjarané Sang Pangéran dijumenengaké Pangéran mardika, ngerèh tanah Kemuning Kulon Praga, jejuluk Pangéran Adipati Paku Alam.
Saka kersané Raffles, Sang Pangéran kudu ngingu prajurit 100 iji kanggo mbiyantu Paréntah Inggris.
Nalika pambedhahé Ngayogyakarta, Raffles olèh katrangan, yèn Sunan Sala pancèn wis sekutu karo Ngayogyakarta nedya nglawan Paréntah Inggris.
Raffles nuli menyang Surakarta nggawa wadya bala lan katrangan kang tinemu, Sunan Sala kepeksa manut marang prajangjiané Raffles.
Jajahan Surakarta kayata: sapérangan tanah Kedhu kang isih kabawah Sala, banjur dadi méliké Gupermèn Inggris kèhing prajurit dielongi, mung kari prajurit kang kanggo kaprabon baé, pranatan ngladèkaké wulu wetu ing tanah kejawan disuwak, pabéyan sekètèng diliyer marang Gupermèn.

Para raja ing sajabaning Tanah Jawa, uga disuda panguwasané déning Raffles, kayata: Bali, Banjarmasin, Bornéo Kulon, Palémbang, Madura, Pulo Bangka lan Biliton, sarèhné ana pametuné timah, banjur didadèkaké tanah Gupermèn, mari dadi jajahan Palémbang.
Mungguh sedyané LG. Raffles arep ngelun jajahan, mung Sélebes kang ora klakon.
Raja Boné, kukuh banget nggoné anggegegi panguwasané.
Wis nganti sawatara rambahan Raffles nglakokaké gegaman menyang Sélebes, nanging ora olèh gawé.

Bareng Tanah Jawa dicekel Raffles banjur dipérang dadi 18 Parésidhènan.
Pranatan gugur gunung, ladèn wulu wetu lan kuwajibaning cilik pundhutaning préntah, ing sabisa bisa disuwak, wong cilik mung dijaluk pajeg “landrente”.

Kèh sathithiking pajeg manut lemahé, yèn loh, pajegé nganti saparoné pametu.
Yèn cengkar terkadhang mung seprapaté. Gugur Gunung kang lestari mung nggarap kreteg, lan dalan dalan.
Wong Pribumi kang didhawuhi nandur kopi ladèn mung ing Priyangan sarta wong kang nyambut gawé ing alas pejatèn isih diterusaké padatan lawas.

Raffles uga arep ngilangi anané batur tukon lan pamujangan (pandelingschap).

Wiwit tahun 1812, wong ngingu batur tukon nganggo dijaluki pajeg.
Wiwit tahun 1814 ora kena dol tinuku batur tukon.
Polisi ora diwenangaké ngukum batur tukon kang mung marga panjaluking bendarané.
Marga ananing pranatan mau suda banget kèhing batur tukon, malah pamujangan wis dilarang babar pisan.

Nalika jamané Daendels pradatan ing Tanah Indhiya wis dibecikaké, nanging saka panemuné Raffles meksa durung nyukupi.
Ing siji sijining parésidhènan nuli dianani Landraad, kejaba iku Raffles isih nganakaké pradatan ubengan, yaiku pradatan kang ora mathok pamanggoné, ngalih ngalih marani papan kang perlu diparani (Raad sambang).
Prekarané bangsa Europa engoné ngadili ana ing Raad van Justitie: Betawi, Semarang, utawa Surabaya.
Raffles iku pangrèhé ngentèk entèkaké dhuwit akèh.
Rékané enggoné golèk dhuwit srana nganakaké pajeg lan adol tanah tanah kaya Daendels.
Tanah kang didol menyang wong partikelir iku iya bener ngolèhaké dhuwit, nanging pakolèhé katimbang karo pitunané ora mantra mantar timbang, awit bésuké tumeka saiki enggoné nebusi kangèlan banget, jalaran ajiné dadi yutan yutan.
Srana kang prayoga kanggo ngisèni kas negara, yaiku monopolie dagangan uyah.
Kang sakawit uyah iku dipajegi wong Cina, ndadèkaké kapitunané wong cilik, awit larang banget pangedolé.
Bareng uyah dicekel Gupermèn banjur murah, tur ngolèhaké kauntungan akèh.
Wiwit tahun 1813 kang kena gawé lan ngedol uyah mung Gupermèn dhéwé.
Ing tahun 1814 Napoléon kalah perangé, Nederland bisa mardika.
Miturut prajangjian ing London tahun 1814 jajahané ing Indhiya dibalèkaké marang wong Walanda manèh, kang ora mung Ceylon, Kaap kolonie lan jajahan sawatara ing Indhiya Kulon (ing Amerika) sarta Indhu Ngarep.
Ing tahun 1816 Raffles digentèni Luitnant Gouverneur John Fendall.
Let sawatara sasi John Fendall pasrah jajahan marang Commisaris Generaal, yaiku utusan Walanda saka Europa, kang dipatah ngerèhaké kapulowan Indhiya.
Miturut Grondwet tahun 1814 kang nyekel papréntahan ing Kolonien, Sri Maharaja piyambak, kabantu ing Departement Onderwijs, Nationale nijverheid en Kolonien.
Dadi Straten Generaal ora nduwèni panguwasa.
Sarjana tetelu kang diutus nampani tanah Indhiya, asmane: Mr. Elout, Baron van der Capellen lan Buyskes, apangkat Commissaris Generaal sarta diparingi rancangan wawatoné pangrèhing Indhiya.
Commisaris Generaal ngrekasa banget enggoné nglakoné ayahané iku, awit tanah Indhiya kacupetan ragad, tur ora bisa olèh pitulangan kanggo ngébaraké panguwasané Gupermèn anyar.
Apa manèh ratu ratu ing tanah Indhiya wis ora ngajèni marang Paréntah Walanda.
Ewadéné ora nganti lawas Commissaris Generaal wis akèh pakaryané.
Kang nyekel panguwasa kang gedhé dhéwé lestari Gouverneur Generaal dibantu Raad van Indie, pilihané Gouverneur Generaal dhéwé.
Pamérangé Tanah Jawa didadèkaké parésidhènan kaya dhèk jaman Raffles.
Cacahé résidhèn didadèkaké 20, jajahan sajabaning Tanah Jawa dipérang pérang dadi Gupermèn, dipanggedhèni Gouverneur.
Déné wong cilik lestari dirèh panggedhéné dhéwé.

Pranatané dititi priksa manèh, pranatan saka Raffles sing becik becik isih dilestarèkaké, kang kurang prayoga dibecikaké.
Prakarané bangsa pribumi dadi bubuhané Landraad, kang dadi jeksa bangsa pribumi, présidhèné bangsa Walanda.
Supaya ana kang ngawat awati pangadilan pangadilan iku sarta ngiras kanggo pangapèlan (Hof van appel) dianakaké Hoog Gerechshof.
Kangjeng Paréntah Luhur wis ora nduwèni panguwasa babar pisan ing atasé mutusi prakara.
Supaya panyekeling dhuwit Gupermèn aja nganti kisruh, nuli dianakaké Raad van Finansien lan Rakenkamer.
Pangrèhé Gupermèn anyar marang wong cilik, isih dilestarèkaké kaya panemuné Daendels lan Raffles, ing sabisa bisa nyingkiri pranata peksan.

Sadurungé Commissarissen Generaal mangkat menyang tanah Indhiya, wis katemtokaké yèn pranatan monopolie kudu disuwak, awit iku ndadèkaké kasusahané wong pribumi.
Prakara dagangan digawé merdika, wong manca padha kena dedagangan menyang tanah Indhiya, nanging bangsa Walanda pambayaré prabéya dikacèk karo bangsa ngamanca.
Kang nyebal saka pranataning kamardikan mung monopolie bumbon crakèn.
Prakara tetanèn iya dimardikakaké, wong pribumi kena nandur sakarepé dhéwé, mung ing Priyangan kang isih ana peksan wong cilik diwajibaké nggarap kebon kopi sarta kuli blandhong isih kudu nyambut gawé ana ing alas pejatèn.
Paréntah anyar iku iya dipatah merlokaké gawé kemayarané wong cilik, mulané pranatan lungguh bumi disuwak, para punggawa bangsa pribumi mari olèh tanah gadhuhan, mung diblanja sasèn baé, supaya aja nganti bisa gawé rekasaning bawahé.
Lan para punggawané Gupermèn dilarangi dedagangan utawa nyambi panggaotan liyané.
Prakara dol tinuku batur tukon ing sabisa bisa disirnakaké, malah ana ing Tanah Jawa lan Madura prakara iku wis dilarangi babar pisan, mangkono uga pranatan pamujangan.
Nalika Jaman Commissaris Generaal, ing Tanah Jawa klebu tentrem.
Ngarepaké tahun 1818 jajahan ing satanah Indhiya kabèh dipasrahaké ing Paréntah Inggris marang Gupermèn Walanda.
Wasana ing wiwitané tahun 1819 Commissarissen pasrah marang GG. van der Capellen. Elout lan Buyskes padha bali menyang Nederland.
Satekané Negara Walanda Elout kaangkat dadi Minister van Kolonien.
Commissaris Generaal olèhé yasa pranatan bab kamardikaning dagangan, tetanèn lsp. manut panemu liberaal. (sing bakal diterangaké).
Balik GG. van der Capellen (tahun 1819 – 1826) ora ngrujuki panimbangé wong liberaal mau, mulané ing tanah Jawa suda banget karaharjané.
Amrih raharjaning tanah Indhiya kang dianggep perlu, ngajokaké dedagangan.
Supaya wong Walanda bisa mumbul manèh enggoné dedagangan nuli dianakaké pakumpulan dagang aran Nederlandsche Handel maatshappij, adegé tahun 1824.
Pangarahé Préntah Walanda pakumpulan iku kenaa kanggo ngejori padagangané bangsa manca, dadi bisa ngurip urip dagangané bangsa Walanda.
Ora lawas pakumpulan iku bisa olèh pawitan 37 yuta rupiyah.

Wiwit jaman Napoléon tanah Indhiya ora bisa lelawanan lan tanah Walanda, dagangané akèh kang didol marang sudagar manca, luwih luwih wong Inggris lan Amerika.
Sawisé tanah Indhiya kacekel ing paréntah Walanda manèh, wong Walanda meksa durung maju dedagangané, awit isih kekurangan pawitan, mangka kaejoran bangsa Inggris.
Kajaba iku sudagar Walanda partikelir pancèn ora dhamang sumurupé marang ubeting padagangan tanah Indhiya, jalaran mauné kang kena lelawanan lan tanah Indhiya mung VOC., wuwuh wuwuh nganti 20 tahun tanah Walanda wis ora ana gandhèngané karo tanah Indhiya.
Nederlandsche Handel maatschappij mau iku meksa ora kasembadan sedyané, awit kurang kuwat, ora bisa ngejori wong Inggris, kajaba iku pancèn ora dirujuki sudagar Walanda partikelir akèh, marga duwé sumelang manawa pakumpulan dagang anyar mau diparingi wewenang kaya déné VOC. biyèn, temahan malah ndadèkaké kapitunané sudagar partikelir.
Wasana Nederlandsche Handel maatschapij ora bisa mumbul, malah tansah kapitunan, wiwitané bisa urip bareng ana Cultuurstelsel.

Pakaryané van der Capellen kang pantes olèh pangalembana yaiku enggoné ngajokaké kawruh, merlokaké marang ajuning pamulangan cilik kanggo bangsa Europa.
Prakara onderwijs mau van der Capellen kabiyantu ing Reinwardt.
Reinwardt iku sarjana kang uga miwiti gawé kebon raja (Lands plantentuin) ing Bogor (tahun 1817) kanggo ngundhakaké kawruh tetanèn.

Kebon raja ing Bogor iku ora mung becik lan nyenengaké kanggo dolan dolan bae, mungguh ing pigunané nyata gedhé banget tumraping kawruh tanem tuwuh lan tetanèn.
Jembaré kèhing lan wernaning wit witané, kebon kebon raja ing satanah hawa panas (tropen) ora ana kang nyundhul Bogor.
Kang padha mandhégani pakaryan ing kono para sarjana kang wus kasuwur asmané, kayata: Tuwan Teysmann (tahun 1831) lan Dr. Hasskarl enggoné nandur wis ana 8.000 werna wit witan lan tethukulan.
Ing tahun 1863 cacahing tetanduran dadi 10.000 werna.
Sarjana Dr. M. Treub ing sajroning tahun 1880 – 1909 yasa laboratorium perlu kanggo marsudi kawruh botani schelkunde lsp., gandhèng karo anané kebon raja iku mau.
Para sarjana saka ing jagad ngendi endi akèh kang golèk kawruh ana ing laboratorium kono awit laboratoria mau uga kanggo papan panyoban bab nenandur, bab meruhi ama sarta lelaraning tanduran, lan liya liyané, mulané Bogor kena sinebut dadi tuking kawruh lan sendhanging ngèlmu tetanèn.
Prufstation prufstation ing satanah Indhiya iku asalé uga saka Bogor.
Marga saka dayané Prufstation prufstation, kabudidayan lan tetanèn nganti bisa dadi kaya kaanané saiki iki.